Pilscy fotograficy 1873-1948

Pilscy fotograficy 1873-1948

Pilscy fotograficy 1873-1948

Marek Fijałkowski

źródło: Kronika Wielkopolski, nr 2 (126), rok 2008, str. 32-38

W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój Piły. Związane to było przede wszystkim z powstaniem kolei – 27 lipca 1851 r. uruchomiono połączenie z Berlinem i Bydgoszczą. W latach 1871-1881 wybudowano sześć kolejnych linii, które stworzyły z Piły węzeł kolejowy o dużym znacze­niu strategicznym. Drugim ważnym czynnikiem rozwoju miasta była rozbu­dowa garnizonu. Oprócz pilskiego batalionu landwery od 1897 r. w mieście stacjonował 149. pułk piechoty, batalion sterowców „Zeppelinów” i kompa­nia radiotelegrafistów. Funkcjonowała fabryka samolotów „Albatros”, przy której działała szkoła pilotów. W 1914 r. garnizon pilski liczył ponad 2 tys. żołnierzy. W ciągu 50 lat małe miasteczko przekształciło się w trzeci, po Po­znaniu i Bydgoszczy, ośrodek miejski prowincji poznańskiej.

W chwili powstania kolei miasto miało 4150 mieszkańców. Trzydzieści lat później było 11 623 pilan. W 1884 r. parafia katolicka liczyła 3500 wier­nych, z czego tylko około 1000 deklarowało polskie pochodzenie. Wraz z gwałtownym rozwojem miasta na przełomie wieków dysproporcje te były jeszcze większe. W 1902 r. Piłę zamieszkiwało około 19 tys. mieszkańców, a w 1914 r. już 29 669 osób.

W tak dobrze rozwijającym się mieście najstarszy zakład fotograficzny założył w 1873 r. Oskar Merkel. Jego atelier początkowo znajdowało się przy ul. Wodnej 2, natomiast fotograf mieszkał przy ul. Wodnej 9, dokąd około 1890 r. przeniósł siedzibę firmy. Data powstania zakładu widnieje na kartonie zdjęcia z 1904 r., przedstawiającego dzieci z ochronki luterańskiej w Pile. Najstarsze zdjęcia Merkela, znajdujące się w zbiorach Muzeum Okrę­gowego w Pile, pochodzą z lat 1884-1888. Są to zdjęcia „wizytowe”, przed­stawiające trójkę nieznanych mieszkańców Piły lub jej okolic. W tym przy­padku ciekawsze od wizerunków są informacje zawarte na odwrocie firmowych kartoników. Na zdjęciu z 1884 r. odczytujemy, że specjalnością zakładu było wykonywanie zdjęć: portretowych, krajobrazów i architektu­ry. Jeszcze ciekawsze są dwa kartoniki z 1888 r., ponieważ u góry każdego z nich przedstawiony jest herb Piły oraz napis Schneidemühl Pila. Fakt przedstawienia nazwy miasta w dwóch językach nie dziwiłby przed 1848 r., gdy większość wydawanych ustaw urzędowych była dwujęzyczna, podobnie jak napisy na pieczęciach, lecz umieszczenie polskiej nazwy miasta w 1888 r. jest zaskoczeniem. Czyżby był to chwyt reklamowy, mający pozy­skać przychylność miejscowych Polaków? Na kartonie zdjęcia z 1891 r. znaj­duje się rysunek domu i pracowni fotografa przy ul. Wodnej 9. Rok założe­nia pracowni (1873 r.) oraz teksty umieszczone na kartonikach sugerują, że teoretycznie mogą istnieć zdjęcia Piły starsze od rysunków (1878 r.) i litogra­fii Napoleona Ordy (1880 r.), które powszechnie uważane są za najstarsze przedstawienia miasta nad Gwdą.

W księdze adresowej Piły z 1896 r. oprócz zakładu O. Merkela wymienio­ne są pracownie fotograficzne: Teodora Graszynskiego (ul. Wielka Kościel­na 6) i Antona Sikorskiego (Nowy Rynek 20).

Zakład Graszynskiego istniał co najmniej od 1892 r., gdyż z tego roku po­chodzi najstarsze znane autorowi zdjęcie. W 1893 r. fotograf wykonał serię zdjęć erupcji wody, tzw. studni nieszczęścia. Właściciel zakładu był mala­rzem, wydawcą kart pocztowych, ponadto na podstawie jego fotografii inni edytorzy wykonywali karty pocztowe oraz grafiki. Graszynski aktywnie działał w bractwie kurkowym, zachowała się jego fotografia portretowa w mundurze strzeleckim. Niestety, podobizny innych fotografików pilskich nie są nam znane.

W drugiej połowie XIX lub na przełomie XIX i XX w. działały w Pile przy ul. Wielkiej Kościelnej 19 trzy zakłady fotograficzne. Pierwszy założył L. Portofee, następnie na jego miejscu funkcjonował F. Lulkowski, co uwiecz­niono na rewersie jego zdjęcia. Po nim w tym samym miejscu działał J.F. Kopp. W zbiorach pilskiego muzeum znajduje się pięć zdjęć wizyto­wych z tych trzech zakładów, niestety niedatowanych.

Brak jest także dokładnej datacji działalności firmy F. Andersa, która na przełomie wieków funkcjonowała przy Szosie Bydgoskiej 63.

Księga adresowa Piły z 1905 r. wymienia zakłady: O. Merkela, T. Graszynskiego, A. Sikorskiego oraz Louisa Mirringa, którego pracownia znajdo­wała się przy Nowym Rynku 20. Wcześniej w tym miejscu działał A. Sikor­ski, który przez jakiś czas miał jednocześnie dwa zakłady: przy Nowym Rynku i Szosie Bydgoskiej, a następnie przeniósł swą pracownię do kamie­nicy przy Szosie Bydgoskiej 51/52. Działał prawdopodobnie do 1914 r.

Wielu pilskich fotografików było wydawcami kart pocztowych z widoka­mi Piły i okolicznych miejscowości. Ostatnia znana autorowi kartka poczto­wa wydana przez O. Merkela pochodzi z 1914 r. i przedstawia budynek oraz ogród dawnej loży masońskiej „Borusia” przy Starym Rynku. Zamknięcie fir­my nastąpiło prawdopodobnie w 1914 r., gdyż w wydanym w tym roku przewodniku po Pile Richarda Havemanna nie ma wymienionej pracowni Merkela, a przy ul. Wodnej 9 działał już fotograf A. Jankowski. Czy łączyły go jakieś związki rodzinne z najstarszym znanym nam pilskim fotografem, brak jest informacji.

Od 1906 r. działał w Pile zakład Otto Ploga, który przejął firmę Mirringa przy Nowym Rynku 20. Przed 1918 r. atelier to objął Hermann Plog.

Przed 1912 r. rozpoczął w Pile swą działalność Paul Rassmann, którego zakład był czynny do 1945 r. Początkowo mieścił się on przy ul. Arsenałowej 6, następnie 17, a pomiędzy 1931 a 1938 r. przeniesiono siedzibę na pl. Wilhelma, dawny Rynek Żydowski. We wspomnianym przewodniku z 1914 r. znajduje się druk reklamowy tej pracowni oraz informacja, że większość prezentowanych w nim zdjęć jest autorstwa P. Rassmanna. W zbiorach pil­skiego muzeum znajduje się seria sześciu zdjęć z 1925 r., dokumentująca za­wody kolarskie w Pile. Rassmann był także wydawcą kart pocztowych z wi­dokami miasta nad Gwdą.

Przewodnik po Pile z 1914 r. wymienia pracownie fotograficzne: T. Graszynskiego (ul. Wielka Kościelna 6), A. Jankowskiego (ul. Wodna 9), O. Ploga (Nowy Rynek 20), Richarda Kornera, który przejął zakład A. Sikorskiego (ul. Bydgoska 51) i P. Rassmanna (ul. Arsenałowa 17).

Prawdopodobnie jedna z tych pracowni dostała zezwolenie władz woj­skowych na wykonywanie zdjęć w pilskim obozie jenieckim w latach 1914-1918. Niestety, tylko jedno z około 200 znanych nam zdjęć obozowych jest sygnowane. Fotografię, przedstawiającą grupę jeńców w pilskim obo­zie, wykonał w listopadzie 1914 r. Otto Pfeiffer ze Stralsundu. Nie wiadomo, ile zachowanych zdjęć jest jego autorstwa. Wykonywano je w dużych iloś­ciach i jeńcy różnych narodowości rozsyłali je po całej Europie jako karty pocztowe.

Księga adresowa Piły z 1928 r. wylicza atelier następujących fotografi­ków: Belling & Co. (Nowy Rynek 11), Joseph Herzig (ul. Młyńska 6), Otto Domdey (ul. Wielka Kościelna 6), rodzeństwo Englerów (po 1931 r. zakład przy ul. Poznańskiej 18 prowadziła Maria Engler), Richard Körner (ul. Byd­goska 106) i Paul Rassmann (ul. Arsenałowa 17).

Otto Domdey prowadził dawny zakład Graszynskiego przy ul. Wielkiej Kościelnej 6 pod starą nazwą „Graszynski” co najmniej do 1938 r. Następnie firmę przejął M. Domdey.

Pracownia J. Herziga istniała co najmniej od 1925 do 1936 r., gdyż z tych lat pochodzą zdjęcia znajdujące się w pilskim muzeum.

W pilskich księgach adresowych z lat 1930-1931 znajdują się informacje o działalności sześciu zakładów fotograficznych: O. Domdey (ul. Wielka Kościelna 6), Maria Engler (ul. Poznańska 18), J. Herzig (ul. Młyńska 6), R. Körner (ul. Bydgoska 106), Emil Peter (ul. Bydgoska 45) oraz P. Rass­mann (ul. Arsenałowa 17).

Ostatnia znana nam księga adresowa Piły z 1938 r. wymienia pięć zakładów fotograficznych: O. Domdey (ul. Kościelna 6), Maria Kleinschmidt (ul. Mleczna 4), R. Körner (ul. Bydgoska 106), Emil Peter (ul. Bydgoska 45) oraz P. Rassmann (pl. Wilhelma 19). W latach 1939-1945 działały w naszym mieście także zakłady: „Foto Welz”, „Photohaus Herzog” i „Foto-Felske”. Niestety nie udało się ustalić adresów tych firm.

Bardzo wiele zdjęć z widokami Piły wykonali fotograficy z terenów Nie­miec dla różnych firm, wydających karty pocztowe. W zbiorach Muzeum Okręgowego w Pile znajduje się seria fotografii wykonana dla firmy wydaw­niczej dr Trenkler – Postkarte G.m.b.H. z Lipska.

Niestety pilscy fotograficy sprzed 1945 r. nie doczekali się osobnego opracowania. To pierwsze ujęcie tematu jest bardzo ogólnikowe i z braku źródeł archiwalnych ogranicza się do wymienienia pracowni i lat ich działal­ności. Pomimo licznych polsko brzmiących nazwisk fotografików pilskich z początku XX w. (T. Graszynski, A. Jankowski, F. Lulkowski, A. Sikorski) trudno jest ustalić, czy któryś z nich przyznawał się do polskich korzeni. W okresie działalności Konsulatu RP w Pile zdjęcia wykonywali m.in. Kazi­mierz Karowski i Franciszek Witkowski. Oddawali oni filmy do wywołania i wykonania odbitek m.in. do pracowni P. Rassmanna, o czym świadczą sy­gnatury znajdujące się na zdjęciach. W zbiorach pilskiego muzeum znajdują się dwa albumy zdjęć w większości autorstwa K. Karowskiego z lat 1926-1930 oraz seria zdjęć F. Witkowskiego z drugiej połowy lat trzydziestych, podaro­wana muzeum przez byłego pracownika Alfreda Matuszewskiego w 1997 r.

W lutym 1945 r. zniszczona Piła wróciła w granice Polski. Pierwszy zakład fotograficzny otworzył Władysław Janicki. Siedziba firmy mieściła się początkowo w budynku Powiatowego Związku Cechów przy ul. Bieruta 3 (obecnie 11 Listopada), a następnie przy ul. 1 Maja w „Arsenale”. Zakład nosił nazwę „Foto Lux”. W. Janicki sfotografował m.in. oficerów sowieckich na Nowym Rynku wiosną 1945 r. Panoramę zniszczonej Piły z wieży koś­cioła Świętej Rodziny wykonał Jan Hycki w 1946 r. Według Andrzeja Zaranka autorem tego znanego zdjęcia, do którego wykonania przyznaje się także Bernhard Schur z Braunschweigu, był jego ojciec Roman Zaranek. Przyby­cie R. Zaranka do Piły było najważniejszym wydarzeniem w dziejach powo­jennej fotografiki pilskiej – 11 marca 1948 r. otworzył on zakład „Foto Zara­nek” przy ul. Bieruta 7. W 1974 r. siedzibę firmy przeniesiono na ul. Bieruta 41, do nowo wybudowanego pawilonu. Jej właściciel pobierał naukę w Po­znaniu u Mertensa. W okresie międzywojennym pracował jako fotoreporter w Poznaniu. W 1945 r. uruchomił zakład fotograficzny w Szczecinie, gdzie robił zdjęcia dla Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. Od 1948 r. wykonał on setki zdjęć, obrazujących stan zniszczonej wojną Piły. Dokumentował rozpoczęcie odgruzowania, a następnie odbudowę i rozbudowę naszego miasta.