Schneidemühl

Schneidemühl

Schneidemühl – Piła, o naszym mieście napisano już bardzo wiele, historię naszego miasta można przeczytać na wielu stronach internetowych i wielu bardzo ciekawych książkach. Ja chciałbym po krótce spojrzeć na czasy moich pocztówek, czyli końcówkę wieku XIX do końca II wojny światowej.

 

Pyla – Schneidemühl – Piła[1]

Gdy spojrzymy na mapę przedstawiającą podział i rozbiór Rzeczpospolitej Obojga Narodów dokonany w latach 1772-1795 przez Rosję, Prusy i Austrię widnieje miasto Pyla.

 

 

Na mocy kongresu wiedeńskiego 30 kwietnia 1815, Piła została włączona do Królestwa Prus, do Wielkiego Księstwa Poznańskiego (Provinz Posen), do powiatu chodzieskiego. Spoglądając na mapę Wielkiego Księstwa Poznańskiego z 1820 roku zobaczymy już nazwę Schneidemühl. Sytuacji miasta nie zmieniła Wielka Wojna.

 

Piła podczas I wojny światowej

Od roku 1914 przez Europę przetoczyły się wojska państw centralnych i Ententy. W pierwszej fazie wojny w 1914 i 1915 przez ziemie polskie przeszły armie obu stron rujnując i rabując kraj. Jednak i te niesprzyjające warunki nie pozbawiły pilan swej tożsamości narodowej. 5 sierpnia 1917 roku z inspiracji ks. Zygmunta Dykierta powstał polski chór „Halka”[2]. To Towarzystwo Śpiewacze, jak i Towarzystwo Czytelni Ludowych, prowadziło aktywną działalność oświatową, organizując liczne kursy, wycieczki krajoznawcze i odczyty. Jednak pod tą aktywnością kryła się także działalność polityczna, która stanowiła integralną część ruchu narodowego Polaków na zachodnich ziemiach piastowskich w latach panowania prusko-niemieckiego[3].

Zbliżający się kres wojny wzbudzał nadzieję wśród pilan na odrodzenie ojczyzny jak i przyłączenie do Macierzy. Zawiązała się grupa, która zaangażowała się w walkę o zrealizowanie tych dążeń. W sierpniu 1918 roku powstała Polska Rada Ludowa kierowana przez ks. Zygmunta Dykierta i Józefa Budnowskiego[4]. Stanowiła ona zalążek polskiej władzy w mieście. W dniu 17 listopada 1918 roku Polacy z Piły wysłali do Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu pismo, w którym wyrazili gorące życzenie, aby podczas rokowań nad przebiegiem zachodniej granicy Polski wzięto pod uwagę także ich miasto, o wielowiekowej przecież polskiej tradycji[5].

Z drugiej strony nadburmistrz Schneidemühl, dr Karl Krause, zaprosił do miasta kilku dziennikarzy zagranicznych, by przekonali się naocznie o „krzywdach” wyrządzanych Niemcom. Ok. 10 tys. Niemców skandowało: „Jesteśmy Niemcami i chcemy Niemcami pozostać!”[6]. Ostateczną decyzją było pozostawienie miasta w granicach Niemiec.

Już od marca 1919 roku trwały rozmowy, aby z ziem dawnych prowincji Prus Zachodnich i Poznańskiej, które nie zostaną włączone do Polski utworzyć osobną rejencję. Rejencja w Schneidemühl o pełnej urzędowej nazwie Regierung Granzmark Posen Westpreussen in Schneidemühl została powołana w 1919 r. po przeniesieniu się z Bydgoszczy do Schneidemühl von Bülowa — prezesa rejencji bydgoskiej. Opuścił on Bydgoszcz przed jej zajęciem przez wojsko pol­skie. Nowo powołany urząd początkowo obejmował zasięgiem swych kompetencji terytorialnych jedynie te powiaty (lub jego części) wcho­dzące do końca I wojny światowej w skład prowincji poznańskiej, które po powstaniu wielkopolskim nadal pozostały w granicach państwa Nie­mieckiego.

Grenzmark Posen – Westpreussen

21 lipca 1922 roku sejm pruski zatwierdził ustawę o organizacji ustroju samo­rządowego i administracji w Marchii Wschodniej. Artykuł IV tej ustawy postanowił, iż z powiatów: człuchowskiego, wałeckiego, złotowskiego, nadnoteckiego, miasta Schneidemühl, skwierzyńskiego, międzyrzeckiego, babimojskiego i wschowskiego tworzy się nową prowincję. Naczelnik tej pro­wincji, w skład której wchodziła tylko rejencja w Schneidemühl pełnił zarazem funkcję prezesa rejencji. Siedzibą władz nowo powołanej prowincji i rejencji było Schneidemühl [7].

7 sierpnia 1922 roku zebrał się pierwszy sejm prowincjonalny prowincji Grenzmark Posen – Westpreussen w Schneidemühl. Z dniem 1 października 1922 roku urzędy nowej prowincji rozpoczęły swoją działalność.

W skład Grenzmark wchodziły skrawki dawnych prowincji poznańskiej i zachodniopruskiej tworząc bardzo dziwny twór. Rozciągała się wzdłuż granicy państwa polskiego na długości przeszło 300 km. w trzech odrębnych częściach rozgraniczonych prowincji: pomorską, brandenburską i śląską.

1 października 1938 roku prowincja jako samodzielna jednostka została rozwiązana. Z 4 powiatów położonych w północnej, największej części prowincji oraz powiatu Schneidemühl, jak również nowomarchijskich powiatów Choszczno, Friedenburg oraz pomorskich Drawsko Pomorskie i Szczecinek, utworzony został nowy okręg rejencji należący do Pomorza. Otrzymał on nazwę zniesionej prowincji Grenzmark Posen – Westpreussen z siedzibą w Schneidemühl. Jednym w powodów zmian było to, iż reżim hitlerowski nie potrzebował tworzenia fikcji administracyjnych. W swej ideologii i programie wyraźnie postawił sobie za cel walkę z traktatem wersalskim i rewizję granic na jego podstawie utworzonych.

Schneidemühl jako stolica rejencji po wielu staraniach urosła do rangi najbardziej na wschód wysuniętego przyczółka, w którym koncentrowało się życie kulturalne i naukowe nastawione na wal­kę z polskością. Prócz istniejących już towarzystw, noszących cha­rakter naukowy, utworzony został tu oddział archiwum państwo­wego umożliwiając prowadzenie badań historycznych nad niemiec­ką przeszłością tych ziem oraz ziem, jakie znalazły się w granicach państwa polskiego. Znalazł tu swą siedzibę Institut für Heimatforschung der Universität Berlin mit dem Sitz in Schneidemühl. Cel powołania tego instytutu był wyraźnie sprecyzowany. Miał on stanowić przeciwwagę dla działalności Instytutu Zachodnio-Słowiańskiego Uniwersytetu Poznańskiego. Rozszerzona też została działalność badawcza Grenzmärkische Gesellschaft. Docenci, którzy w liczbie czterech zatrudnieni byli w Instytucie w Schneidemühl, zatrudnieni byli również w Wyższej Szkole Pedagogicznej (Hochschule für Lehrerinnernbildung), która powo­łana została do żyda w 1938 r. Kształcić miała ona kadry nauczy­cielskie głównie dla tych terenów, gdzie działały polskie szkoły

Żywą działalność przejawiało także muzeum w Schneidemühl, zajmujące się popularyzacją wiedzy o niemieckości tych ziem, a utworzone archiwum fotograficzne i duża pracownia fotograficzna obsługi­wać miała wszystkie gazety i czasopisma w Niemczech by pamięć o utraconych ziemiach nie zginęła.

14 lutego 1945 roku, po 173 latach nasze miasto powróciło do granic Polski, a na mapach pojawiła się nazwa Piła.

Jeśli chcesz przeczytać więcej o historii miasta, zajrzyj na stronę Historia Piły.

 


[1] Wykorzystano fragmenty książki J. Wąsicki, Prowincja Grenzmark Posen – Westpreussen 1918 – 1933, s. 9-49

[2] Urząd Miasta Piły, Piła, Piła 2007, s. 46.

[3] Z. Boras, Z. Dworecki, Piła, zarys dziejów (do roku 1945), Piła 1993, s. 98.

[4] Urząd Miasta Piły, Piła, Piła 2007, s. 46.

[5] Z. Boras, Z. Dworecki, Piła, zarys dziejów (do roku 1945), Piła 1993, s. 99.

[6] Forum Dawna Piła

[7] I. Radke, Materiały źródłowe dotyczące miasta Piły w zespołach akt naczelnego prezesa prowincji i prezesa rejencji w Pile, w: Piła w źródłach archiwalnych, red. R. Chwaliszewski, Piła 1988, s. 26.