Historia Żydów w Pile

Historia Żydów w Pile

Najstarsze wzmianki

Najstarszy ślad świadczący o istnieniu zorganizowanego skupiska żydowskiego w Pile pochodzi z 1563 r. W mieście znajdowały się wówczas trzy domy żydowskie i bóżnica. Żydzi płacili od każdego z nich 1 floren i 22 grosze czynszu. Ponadto uiszczali też podatek od dzierżawionych łąk w formie daniny z owsa. W 1577 r. zapłacili 10 zł pogłównego.

Liczba Żydów w Pile rosła stopniowo. W 1569 r. posiadali już 5 domów. Gwałtowny rozwój osadnictwa rozpoczął się od przełomu XVI i XVII w. W połowie XVII w. stanowili już populację liczącą ok. 500 osób. Podatek pogłówny płaciło 177 Żydów.

Pożar w Pile

W 1626 r. w domu Żyda – Juchyma, mieszkającego przy kościele zaprószono ogień. Pożar rozprzestrzenił się po całym mieście. Jego skutkiem było kompletne zniszczenie Piły. Właścicielka miasta królowa Konstancja i działający w jej imieniu sekretarz królewski Samuel Targowski podjęli decyzję o odbudowie. Zadbano o interesy zarówno miejscowych chrześcijan, jak i Żydów. Wyznaczono dla społeczności żydowskiej nowy teren pod zamieszkanie „ku drodze do Ujścia idącej”. Teren z czasem zaczęto nazywać Żydowskim Targiem. Wokół niego ukształtowała się dzielnica żydowska. Nowa siedziba nie przypadła początkowo Żydom do gustu. Świadczyć o tym może m.in. to, że początkowo „Żydzi na siedliskach od rewizora sobie naznaczonych żadnego domostwa nie postawili; przyczynę nam tę dali, że ich opodal od miasta odsadzono, bojąc się zapalenia i despektów z insolencyjnej swawolnych ludzi”[1.1]. Zezwolono na wybudowanie drewnianej synagogi przy Żydowskim Rynku. Liczba domów żydowskich wzrosła w do połowie XVII w. do czternastu.

Tragicznym wydarzeniem było opanowanie w 1655 r. Piły przez wojska szwedzkie. Żołnierze szwedzcy dokonali rabunku dzielnicy żydowskiej, spalili przedmioty kultowe, zamordowali ponad 30 osób. Gmina żydowska praktycznie przestała istnieć. Niebawem jednak zaczęto ją odbudowywać. Jej członkowie zajmowali się na ogół handlem, czemu sprzyjało położenie Piły na trasie z Królewca do Berlina.

Wzrost znaczenia Żydów w Pile

W 1773 r. w mieście działalnością handlową zajmowało się 30 kupców. Praktycznie wszyscy byli Żydami, było wśród nich: 12 handlarzy specjalizujących się w obrocie sukna, 6 – towarami zagranicznymi, 5 – wełną, 5 – końmi, 1 – galanterią, 1 – jedwabiem. Żydzi mogli także zajmować się wyszynkiem piwa i miodu. W 1772 r. Żydzi posiadali 43 domy na 236 istniejących. Mieszkało w nich 80 rodzin. W 1773 r. było 37 domów żydowskich na 209 ogółem. Istniała synagoga.

Wraz z upadkiem lokalnej ekonomiki w końcu XVIII i początkach XIX w. niemal cały handel znalazł się w posiadaniu Żydów. Działało też trzech żydowskich rzeźników. Berliński kupiec Beniamin Veitel uruchomił w Pile szkołę koronkarską dla żydowskich dziewcząt. Podjęło w niej naukę 206 dziewcząt pochodzących z Piły, Czarnkowa i Wielenia. Do końca XIX w. Żydzi w Pile stanowili stosunkowo, jak na warunki Wielkopolski, dużą społeczność. W 1834 r. było ich 404, w 1880 r. – 805, w 1890 r. – 798. Dopiero od ostatniego dziesięciolecia wyraźnie zaznaczył się regres demograficzny.

W XIX w. zaczęły rosnąć szeregi zwolenników reformy judaizmu w duchu haskali. Opór zwolenników tradycyjnego judaizmu skłonił po 1848 r. reformatorów do utworzenia własnej wspólnoty pozostającej w opozycji do większości gminy. W XIX w. zaczęto tworzyć pierwsze organizacje o charakterze samopomocowym, zawodowym i politycznym, niezależne od struktur gminy żydowskiej. Większość z nich współpracowała lub uzupełniania działalność gminy aż do lat trzydziestych XX w.

III Rzesza a pilscy Żydzi

Po przejęciu rządów przez narodowych socjalistów w Pile, podobnie jak w całej III Rzeszy i rejencji pilskiej, władze przystąpiły od przełomu 1933 i 1934 r. do szeregu akcji, wymierzonych w Żydów. Organizowano uliczne demonstracje antyżydowskie połączone z bojkotem sklepów, wybijaniem szyb wystawowych, rozpowszechniano ulotki antysemickie. Wybijano szyby w synagogach, sklepach. Na tych ostatnich umieszczano napisy „Jude“ i „Judenladen“.

„Noc Kryształowa“ nie ominęła Piły. Nocą z 9 na 10 listopada 1938 r. zdemolowano żydowskie sklepy i mieszkania. Aresztowano 35 Żydów, których osadzono w obozie „Służby Pracy” w Złowie. Kilka innych osób zostało pobitych i poturbowanych, a następnie wysłanych do obozu koncentracyjnego w Sachsenchausen. Podpalono synagogę, która niemal doszczętnie spłonęła. Pogrom przesądził u wielu decyzję o emigracji. Z ok. 150 żydowskich rodzin pozostało w mieście zaledwie 50. Zarząd gminy żydowskiej został zmuszony do sprzedaży niemal za bezcen trzypiętrowego gmachu. Z uzyskanej kwoty 12 tys. marek – 3 tys. zapisano na hipotece nieruchomości, pozostałe 9 tys. miało pokryć koszty podróży sześciu emigrantów wyjeżdżających do Szanghaju oraz koszty rozbiórki synagogi. W 1939 r. Żydów zmuszono do opuszczenia Piły. Ci, którzy pozostali, po wybuchu wojny w 1939 r. zostali deportowani do Lublina.

W końcu lutego 1940 r. w Pile znaleźli się aresztowani Żydzi, mieszkający dotąd na obszarze rejencji pilskiej. Nim dotarli do miasta, zostali pozbawieni majątku. Przybyli jedynie z bagażem ręcznym. Znaleźli się w jednym z obozów pracy. Ich dalsze losy pozostają nieznane.
Wydarzenia te poprzedziły masowe wysiedlenia z terenu Niemiec tzw. polskich Żydów. Ich transporty w październiku i grudniu 1938 r. docierały do Piły koleją i samochodami, skąd kierowani byli na terytorium II Rzeczpospolitej. Wśród wysiedlanych znaleźli się w Pile m.in. Żydzi z Berlina i Szczecina.

W 1944 roku wśród stałych mieszkańców miasta nie było już ani jednego Żyda. Wywieziono ich w pierwszej połowie lutego 1940 roku, razem z ludnością żydowską z innych miejscowości zachodniopomorskich i ulokowano w okropnych warunkach w barakach pod Lublinem. Następnie zostali straceni w obozach zagłady[1.2].

BIBLIOGRAFIA

• Boras Z., Dworecki Z., Piła. Zarys dziejów (do roku 1945), Piła 1993, passim; Guldon Z., Wijaczka J., Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI–XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2–3, ss. 66–75.
• Jonca K., „Noc Kryształowa” i casus Herszela Grynszpana, Wrocław 1998, ss. 174–176
• Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowaniem pruskim, Poznań 2001, s. 282
• Tomaszewski J., Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 r., Warszawa 1998, ss. 138, 214
• Sziling J., Eksterminacja Żydów w krajach nad Bałtykiem okupowanych przez Niemców podczas drugiej wojny światowej, [w:] Studia z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, Toruń 1998, s. 173.

Źródło: sztetl.org.pl