Walki o Piłę na przełomie stycznia i lutego 1945 roku

Walki o Piłę na przełomie stycznia i lutego 1945 roku

Robert Kolasa

Walki o Piłę na przełomie stycznia i lutego 1945 roku

Autorem artykułu jest Robert Kolasa, któremu serdecznie dziękuję za możliwość publikacj. Oryginalnie został on opublikowany w czasopiśmie Meritum w 2018 (t. X, s. 207-218).

W końcowym etapie II wojny światowej władze niemieckie uznały Piłę za twierdzę i włączyły ją w system umocnień Wału Pomorskiego. Związane było to ze złą sytuacją militarną III Rzeszy na froncie wschodnim. Pracami nad przygotowaniem miasta do obrony kierował płk Joann Albrecht von Bonin.

Linia umocnień miała być włączona w system fortyfikacji tworzących linie obronne obejmujące Twierdzę „Poznań” i Twierdzę „Wałcz”. Były to umocnienia polowe (okopy, rowy przeciwczołgowe i zasieki), a także bunkry. Umocnienia żelbetonowe znajdowały się na północno-wschodnich i wschodnich rubieżach obronnych, tworzyły je 43 obiekty typu „Heindrich”. Planowano rozbudowę umocnień, aby obwód twierdzy wynosił 80 km, a promień 30 km wokół mia­sta. Zaplanowano budowę nowych umocnień żelbetonowych oraz wykopanie 41 km transzei, okopów i rowów przeciwczołgowych, przygotowanie stanowisk obserwacyjnych oraz punktów ogniowych dla artylerii i broni maszynowej. Przy budowie umocnień wykorzystano warunki naturalne, tj. jeziora, rzeki, strumienie oraz wzgórza i lasy jako naturalne przeszkody. Linia obrony mia­ła przebiegać od osady Kalina wzdłuż rzeki Gwdy, przez miasteczko Ujście i zachodni brzeg Noteci, gdzie łączyła się z systemem umocnień Poznania. Druga część fortyfikacji przebiegała na południe od Kaliny przez rzekę Gwdę oraz wioski: Ługi Ujskie i Stobno, aż po wzgórze Dąbrowy, gdzie łączyła się z systemem obronnym Twierdzy „Wałcz”. Ostatni odcinek umocnień (północno­-wschodni) przebiegał od rzeki Gwdy do wsi Dobrzyca, następnie wzdłuż rzeki Dobrzyca w kierunku na Wałcz. Wykorzystano tam jeziora (Błotne, Jelonki, Płotki i Okoniowe), na których oparto system obronny. Nie wszystkie umocnienia polowe udało się ukończyć przed nadejściem wojsk radzieckich. Prace polowe zrealizowano w 50%, a z planowanych 30 obiektów dobudowa­no tylko 14 schronów bojowych typu „Ringstand 58” potocznie nazywanych „Tobruk”. Wiele z nich nie było wystarczająco wykończonych oraz odpowiednio zabezpieczonych umocnieniami ziemnymi i zasiekami. W mieście powstały barykady, wykopano studnie oraz zorganizowano składy amunicji, lotnisko polowe, lazaret na 3 tys. łóżek oraz składy żywności i lekarstw[1].

W budowę umocnień włączył się aparat partyjno-administracyjny, który kierował pracami budowlanymi. Członkowie NSDAP agitowali na rzecz budowy umocnień i obrony ojczyzny. Do prac wykorzystano ludność miasta (przede wszystkim kobiety), oddziały saperów Wehrmachtu, członków Organizacji Todt[2], a także jeńców radzieckich. W ten sposób do robót fortyfikacyjnych zaangażowano 25 tys. osób[3].

Już od 11 sierpnia 1944 r. namawiano mieszkańców miasta do wzięcia udziału przy budowie umocnień wokół Piły. Część mieszkańców włączono do pospolitego ruszenia (Volkssturm), które miało wspierać walczącą armię i pomagać przy budowie fortyfikacji. Grupy Volkssturmu tworzyli głównie młodzi chłopcy i starcy.

12 października 1944 r. ukonstytuował się sztab twierdzy, a jej komendan­tem został płk Geisel. W skład jego sztabu weszli: kpt. Bartels, kpt. Hasenbein, mjr Graf von Schlieffen. Dowództwo nad artylerią twierdzy objął mjr Bock wraz z kpt. Christensenem. Przed samym rozpoczęciem walk doszło do reor­ganizacji sztabu twierdzy. Nowym Komendantem Piły został ppłk SS Hainrich Remmlinger. Oficerami sztabowymi zostali: mjr Karl von Haase, kpt. Hasen­bein i płk Blauert. Dowództwo nad jednostkami przeciwpancernymi objął mjr Ohme. Wojskami inżynieryjnymi dowodził płk Alfred Kurchaup. Artylerią kierował ppłk Zehe, a lekarzem twierdzy został dr Steiner[4]. Załoga, która bro­niła miasta, liczyła około 22 tys. żołnierzy o różnej wartości bojowej. Liczba ta jest kwestionowana przez część historyków, którzy szacują siły obrońców na 11 tys.[5]. W skład obrony Piły weszły także rozbite jednostki frontowe, które cofały się pod naporem wojsk radzieckich. Siły te liczyły od 4 tys. do 6 tys. żołnierzy[6]. Organizacyjnie garnizon twierdzy wchodził w skład niemieckiej 11. Armii (gen. Walter Lucht). Na wyposażeniu obrońców znajdowało się: 100 dział polowych różnego kalibru, 84 działa przeciwlotnicze, około 100 moździerzy i, co mało prawdopodobne, 46 pojazdów pancernych oraz 2 pociągi pancerne[7]. Liczba ta jest z pewnością zawyżona. Prawdopodobnie nie były to same czołgi i działa samobieżne, ale także transportery opancerzone. W tym czasie, kiedy mieszkańcy i niemieckie oddziały przygotowywały miasto do obrony, Armia Czerwona szykowała się do ofensywy zimowej.

14 i 15 listopada pilskie NSDAP zainicjowało kopanie rowu przeciwczołgowego, który miał chronić miasto od wschodu. Przebiegał od rzeki Gwdy do stacji kolejowej Leszkowo, przez las w okolicach jeziora Płotki, zahaczał o dawną granicę polsko-niemiecką, jezioro Bagienne i jezioro Płocie[8].

12 stycznia 1945 r. z przyczółków nad Wisłą wojska radzieckie ruszyły do natarcia przeciwko niemieckiej armii w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej. W błyskawicznym tempie czerwonoarmiści zajęli Kielce, Łódź, Radom, Kalisz, Kraków, otoczyli Poznań, a ich czołówki pancerne dotarły nad Odrę pod Kostrzynem. W ten sposób do Piły zbliżyły się armie 1. Frontu Białoru­skiego (marsz. Gieorgij Żukow)[9], których celem było przełamanie umocnień „Wału Pomorskiego”. Były to oddziały 2. Armii Pancernej Gwardii dowodzo­nej przez gen. Siemiona Bogdanowa[10]. Jego oddziały po zdobyciu Bydgoszczy kierowały się na zachód w kierunku Kostrzyna. Pomiędzy Nakłem a Biało­śliwiem gen. S. Bogdanow wydzielił 12. Korpus Pancerny, którego zadaniem było sforsowanie Noteci i okrążenie Piły[11]. 24 stycznia 1945 r. czołgi radzieckie z 34. Brygady Zmotoryzowanej nadjechały od strony Białośliwia przez wieś Kaczory i pod Kaliną starły się z batalionem „Anklam” broniącym Piły. Na drugi dzień oddziały 48. Brygady Pancernej nacierały z kierunku Śmiłowa i próbowały przełamać obronę niemiecką pod wsią Jeziorki. W tym samym czasie żołnierze 34. Brygady Zmotoryzowanej atakowali Kalinę, obrońcy od­pierali ataki wroga, utrzymując pozycje[12].

Od 26 stycznia rozpoczął się systematyczny ostrzał miasta przez radziec­ką artylerię. Poza działami użyto także wyrzutni rakietowych, tzw. katiusz. Pociski spadały głównie na centrum miasta i w okolice dworca kolejowego. Nałożyło się to na spóźnioną ewakuację i spowodowało wiele ofiar wśród lud­ności cywilnej. Najwięcej ewakuowanych zginęło na stacji Podlasie, a także na dworcu głównym i w okolicach dworca towarowego. Jednakże do koń­ca stycznia większość mieszkańców miasta wydostała się z Piły i odjechała w kierunku zachodnim bądź północno-zachodnim trasami kolejowymi na Berlin i Szczecin[13]. Jednym z najtragiczniejszych epizodów ewakuacji było zniszczenie transportu kolejowego, który padł ofiarą radzieckiej jednostki pancernej. Pociąg opuścił Piłę 26 stycznia 1945 r. o godzinie 13.30. Jechał trasą na Berlin. Składał się z wagonów towarowych, w których przewożono około 1000 osób oraz niewielką grupę żołnierzy. Pod wsią Siedlisko Czarnkowskie wpadł w zasadzkę radzieckich czołgistów, którzy zmasakrowali cały skład pociągu i zabili większość jego pasażerów[14].

27 stycznia 34. Brygada Zmotoryzowana (BZmot) zdobyła Kalinę i sforsowała Gwdę (na południowy wschód od miasta). Nie pomogło wzmocnienie obrony siłami batalionu Volkssturmu. Próba odbicia Kaliny przez batalion „Eutin” i odrzucenia czerwonoarmistów za Gwdę nie powiodła się. W tym samym czasie radziecka 66. Brygada Pancerna (BPanc) zaatakowała miasto z północ­nego-wschodu, wzdłuż linii kolejowej Złotów-Piła. Atak wspierało 10 czołgów T-34. Nie udało się czołgistom przełamać obrony i z marszu wtargnąć do miasta, dlatego też oddział pancerny skierował się na zachód i sforsował Gwdę, na północ od Piły. Napotkał jednak opór pod wsią Dobrzyca, która była ważnym węzłem obrony w systemie umocnień miasta. Brygada ominęła Dobrzycę i odcięła ją od miasta, a zniszczenie jej garnizonu pozostawiła żołnierzom 234. Dywizji Piechoty (DP). W ten sposób Armia Czerwona rozwierała kleszcze, które miały zacieśnić się wokół Piły. Między 28 a 30 stycznia miasto zostało otoczone. Po­moc dla oblężonej załogi twierdzy i ludności dostarczano drogą powietrzną[15].

W ostatecznym zamknięciu kotła wokół miasta wzięły udział dywizje ra­dzieckiej 47. Armii dowodzonej przez gen. Franca Pierchorowicza[16]. Pierwsze jej oddziały pojawiły się pod Twierdzą „Piła” wieczorem 29 stycznia. Była to 185. DP ze składu 77. Korpusu Piechoty, która zajęła pozycje od północy. Wkrótce podeszły kolejne jednostki 47. Armii, tj.: 260. DP ze 129. Korpusu Pie­choty oraz 60. DP ze 125. Korpusu Piechoty. W celu wsparcia sił okrążających skierowano także: 70. pułk czołgów ciężkich Gwardii pod dowództwem ppłk. Józefa Szergopolskiego, 334. pułk artylerii pancernej Gwardii dowodzony przez ppłk. Fiodora Goraszczenke, pułk artylerii samochodowej ppłk. S. Korostji, dywizjon moździerzy rakietowych M-31 kierowany przez ppłk. Jakuba Machaczewa, brygadę ciężkich moździerzy płk. N. Lichaczewa, brygadę moździerzy płk. J. Karianina oraz dywizjon artylerii przełamania gen. D. Zarażewskiego. Trzy dywizje oraz jednostki wspierające zluzowały brygady korpusu pancernego i wzięły udział w ostatecznym szturmie Piły. 185. DP dowodzona przez płk. Worobiowa zajęła pozycje na północ i wschód od miasta (między torami kolejowymi Piła-Złotów a szosą Piła-Wałcz). 260. DP pod dowództwem gen. Sierada rozlokowała się wzdłuż zachodnich granic miasta. 60. DP dowodzona przez płk. Muzykina zajęła stanowiska wzdłuż południowego perymetru twierdzy[17].

31 stycznia najcięższe walki prowadzone były na południowym odcin­ku obrony. Niemcy kontratakowali z Ujścia na Chodzież, aby w ten sposób nawiązać łączność z obrońcami Poznania. Atakujący zostali powstrzymani pod Chodzieżą, a następnie odrzuceni pod Ujście, gdzie bronili przyczółka na Noteci. Żołnierze radzieccy zaczęli obchodzić stanowiska niemieckie, aby doprowadzić do otoczenia obrońców. Dowódca tego odcinka obrony kpt. Bauer w porę wycofał swoich żołnierzy w kierunku południowych dzielnic twierdzy, unikając otoczenia[18].

Od 1 lutego ciężar walk przeniósł się w rejon zachodniego odcinka obrony miasta, tj. w okolice cmentarza, lotniska i zakładów „Albatrosa”. Oddziałom atakującym udało się zdobyć kilka budynków w tej części Piły. Postępy radzieckie zostały zatrzymane przez kontratak batalionu morskiego ze Szczecina, wspierany przez działa samobieżne oraz artylerię pułku z Bornego Sulinowa dowodzoną przez mjr. Petera Schulza. Drugim miejscem, gdzie trwały zacięte walki, była wschodnia część Piły oraz rejon dworca, zakładów naprawy taboru kolejowe­go i parowozowni. Największym problemem obrońców był brak umocnień w głębi miasta. Poza tym trwał wielogodzinny ostrzał twierdzy, który Rosjanie prowadzili ogniem ciągłym od godziny 11.00 do 17.00. Ostrzał artyleryjski spowodował w śródmieściu wybuch licznych pożarów[19].

Aby wesprzeć obrońców, zorganizowano most powietrzny, którym plano­wano zaopatrywać oblężone miasto. W nocy z 1 na 2 lutego 1945 r. 4 samoloty z zaopatrzeniem wyleciały w kierunku Piły, lecz nie zdołały wylądować z powodu złych warunków atmosferycznych. Kolejnej nocy udało się wylądować w mieście jednej maszynie z drużyną łączności, której zadaniem było naprowadzanie samolotów lecących w kierunku Piły. Nocą z 2 na 3 lutego samoloty z lotnisk pod Mirosławcem i Stargardem Szczecińskim wyleciały z zaopatrzeniem dla walczących. Z 12, które wyruszyły w Pile, wylądowały 4. Dostarczyły 8 ton zaopatrzenia i zabrały 70 rannych. W nocy z 4 na 5 lutego do miasta dotarło 7 z 13 samolotów, które dostarczyły 14 ton zaopatrzenia. Pogorszająca się po­goda uniemożliwiła dalsze loty[20].

W czasie walk oddziały radzieckie stosowały także broń psychologiczną. Polegała ona na ustawieniu dużych głośników, przez które niemieccy jeń­cy namawiali swych kolegów z załogi miasta do poddania się, przekonując, iż dalszy opór nie ma sensu. Aby podtrzymać swych żołnierzy na duchu, rozpo­częto wydawanie propagandowej gazetki pt. „Die Pancerfaust”. Drukowano ją w pracowniach Gimnazjum Technicznego przy ul. Teatralnej pod kierunkiem dyrektora Paula Bottchera. Wydano tylko jeden numer, w którym relacjonowano przebieg walk od 31 stycznia do 7 lutego 1945 r.[21].

7 lutego wznowiono loty z zaopatrzeniem dla garnizonu pilskiego. Wystarto­wało 9 niemieckich maszyn, z których tylko jedna dotarła do miasta, dostarczając 2 tony amunicji. Następnej nocy do Piły doleciało 13 z 23 maszyn. Dostarczyły 26 ton zaopatrzenia i zabrały 229 rannych. Kolejnej nocy doleciało do celu 17 z 30 junkersów Ju 52. Dzięki nim obrońcy uzyskali 32 tony zaopatrzenia, a w drogę powrotną samoloty zabrały 328 rannych, 15 cywilów oraz 11 dzieci. Następnej nocy wylądowało 10 maszyn, które dostarczyły 20 ton amunicji i zabrały ze sobą 127 rannych, 57 kobiet i 113 dzieci. Z 12 na 13 lutego do Piły przyleciał ostatni transport, który dostarczył 35 ton zaopatrzenia i ewakuował 342 rannych, 8 kobiet i 10 dzieci[22].

Między 9 a 12 lutego oddziałom radzieckim udało się opanować duży obszar zachodniej części miasta i zbliżyć do śródmieścia. To uświadomiło dowódz­twu niemieckiemu, że dalsza walka będzie prowadziła do zagłady garnizonu. Dlatego też komendant twierdzy postanowił wyjść z okrążenia i przedrzeć do pozycji zajmowanych przez oddziały niemieckie.

13 lutego załoga twierdzy opuściła zachodnią część miasta, wysadzając mosty na Gwdzie. Komendant twierdzy – ppłk SS H. Remlinger – podzie­lił załogę na 4 zgrupowania, które miały wyrwać się z okrążenia, nacierając w kierunku północnym wzdłuż rzeki Gwdy. Ich celem było przełamanie pozy­cji radzieckiej 185. DP. Zgrupowanie I, dowodzone przez komendanta, miało przedzierać się wzdłuż rzeki w kierunku Skórka-Tarnówka-Radawnica. Była to najsilniejsza grupa, której zadaniem było przełamanie okrążenia i utorowanie drogi (korytarza) dla pozostałych grup. Zgrupowanie II, pod dowództwem płk. J. A. von Bonina, miało zadanie zabezpieczenia prawego skrzydła głównych sił, tj. Zgrupowania I. Miało prowadzić natarcie w kierunku miejscowości Skór- ka-Lędyczek. Zgrupowanie III, dowodzone przez płk. Schwarzmeiera, miało wspierać natarcie Zgrupowania II i również zabezpieczać prawe skrzydło. Zgru­powanie IV, pod dowództwem płk. Fritza Sanna, miało przesuwać się wzdłuż zachodniego brzegu Gwdy w kierunku Okonka. To zgrupowanie pozostawało na lewym brzegu rzeki w rejonie Koszyc i miało utrzymywać kontakt z resztą obrońców twierdzy, wykorzystując drewnianą kładkę na Gwdzie, zbudowaną przez niemieckich saperów[23].

13 lutego o godzinie 22.00 Niemcy podjęli próbę przebicia przez pozycję radzieckiej 185. DP. Na szpicy atakujących oddziałów Zgrupowania I posuwały się działa szturmowe. Przy ich pomocy Niemcom udało się rozerwać radziecki pierścień okrążenia. Zgrupowanie IV odnotowało podobny sukces. Zgrupo­wania II i III przebiły się za Zgrupowaniem I, ale utraciły z nim łączność. W tym czasie oddziały radzieckie zajęły miasto, które 14 lutego w całości zna­lazło się pod ich kontrolą[24].

Do likwidacji przedzierających się oddziałów niemieckich przystąpili żołnie­rze 79. Korpusu Piechoty Armii Czerwonej. Ponieważ radziecki dowódca miał słabą orientację w sytuacji, został zaskoczony aktywnością działań wychodzących z okrążenia oddziałów wroga. Walki z przedzierającymi się Niemcami trwały do 17 lutego 1945 r. i zaangażowały nieznaczne siły, w tym także jednostki 1. Armii Wojska Polskiego (gen. Stanisław Popławski)[25]. Większość żołnierzy niemieckich zginęła lub dostała się do niewoli. Tylko niewielka część pilskiego zgrupowania przedarła się przez linię frontu do pozycji wojsk niemieckich[26].

Nie ma precyzyjnych danych co do strat walczących stron. Według przy­bliżonych szacunków Niemcy w obronie Piły i podczas próby przebicia się z oblężonego miasta stracili w zabitych, rannych i wziętych do niewoli około 4 tys. żołnierzy, w tym około 1000 jeńców. Dzięki łączności lotniczej udało im się ewakuować 1381 osób, z czego 1164 to ranni żołnierze, za cenę utraty trzech maszyn z 71, jakie wylądowały w mieście[27]. Na podstawie powojennych ekshumacji i pochówków szacuje się, że zginęło 381 żołnierzy niemieckich i 747 żołnierzy radzieckich[28], z pewnością nie są to pełne dane co do liczby poległych. Nie udało się ustalić liczby zabitych cywilów.

W walki o Piłę zaangażowana była także polska 4. Mieszana Dywizja Lot­nicza (MDL). Największy wkład w działania bojowe włożyli piloci 3. pułku lotnictwa szturmowego, który od 9 do 14 lutego atakował obiekty obrońców na terenie miasta – w sumie pułk wykonał 166 lotów bojowych. Poza tym do walk nad miastem włączył się 1. pułk lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” z 4. MDL, który dokonywał lotów zwiadowczych. W czasie jednego z lotów bojowych pułk stracił samolot wraz z pilotem. Był to rosyjski instruktor Oleg Matwiejew[29]. Według relacji jednego z pilotów tego pułku – Edwarda Chromego – polskiemu lotnikowi por. Lisieckiemu udało się zniszczyć na lotnisku w Pile niemiecki samolot transportowy Ju 52[30].

Od 14 lutego 1945 r. miasto znalazło się w rękach Armii Czerwonej, a władzę nad nim sprawował Komendant Wojskowy płk. Aleksander Guszimow. Jego siedziba mieściła się przy ul. Ogrodowej (obecnie M. Kolbego) w radzieckim sektorze miasta[31].

Piła w znacznym stopniu ucierpiała w wyniku działań wojennych, szczególnie od ostrzału artyleryjskiego. Największym zniszczeniom uległo cen­trum miasta. Sytuację pogarszały pożary, które ogarnęły dużą część zabudowy, a nikt nie starał się ich gasić. Chaos pogłębiały dewastacje i podpalenia (umyślne i przypadkowe), połączone z grabieżami i dewastacjami budynków, których dokonywali radzieccy żołnierze. W ten sposób 72%[32] miasta legło w gruzach.

 


 

Bibliografia

Źródła:

Archiwum Państwowe w Poznaniu oddział Piła:

Starostwo Powiatowe Pilskie, sygn. 99;

Akta Miasta Piły, sygn. 12/132.

Chromy E., Szachownice nad Berlinem, Warszawa 1967.

Dobraczyński J., Tylko w jednym życiu, Warszawa 1970.

Eismann H. G., Pod dowództwem Himmlera. Wspomnienia oficera operacyjnego Grupy Armii „Wisła”, Warszawa 2011.

Relacja Bruno Zielke, Przełamanie, [w:] J. Stukowski, Do końca w Pile, Piła 2006.

Relacja dr. F. C. Richarda, [w:] J. Stukowski, Do końca w Pile, Piła 2006.

Relacja mjr. Fritza Sann, Ostatnie walki, [w:] J. Stukowski, Do końca w Pile, Piła 2006.

Schmidt W. H., Z twierdzy Piły do rosyjskiej niewoli, Poznań 2012.

Stukowski J., Do końca w Pile, Piła 2006.

Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, [w:] J. Stukowski, Do końca w Pile, Piła 2006.

Opracowania:

Balcerowiak M., Walki o Piłę, „Rocznik Nadnotecki”, 1978, t. 9, z. 1.

Dolata B., Wyzwolenie Polski 1944-1945, Warszawa 1974.

Fijałkowski M., Walki o Piłę styczeń-luty 1945, [w:] Zarys dziejów Piły w latach 1945-2000, red. M. Fijałkowski, Piła 2013.

Grunberg K., Czasy wojny 1939-1945, Toruń 1991.

Kabatek M., Kulczyński SDB R., Lotnicza historia ziemi pilskiej 1919-1945, Piła 2011.

Kersten K., Rok pierwszy, Warszawa 1993.

Klemenczak Z., Walki o Piłę w roku 1945, „Rocznik Nadnotecki”, 1966, t. 1.

Krzemiński Cz., Wojna powietrzna w Europie 1939-1945, Warszawa 1983.

Leszczyński M., Pomorze 1945, Warszawa 2014.

Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Warszawa 1997.

Palus S., Kuźlak R., Zimowe walki o wyzwolenie Piły w 1945 roku, [w:] Piła po 1945 roku – odbudowa, rozwój, życie publiczne, społeczeństwo, Piła 2008.

Portugalskij R., Runow W., 1945 Blickrig Krasnoj Armii, Moskwa 2010.

Tihon K., Zawjałow A., Wastoczno-Pomierańska nastupitielnaja operacija. Fiewral-mart 1945, Moskwa 1960.

Żelaźniewicz S., Powstanie władzy ludowej na Ziemi Nadnoteckiej, „Rocznik Nad- notecki”, 1986/1987, t. 17-18.

Żelaźniewicz S., Życie polityczne na Ziemiach Odzyskanych województwa pilskiego w Polsce Ludowej, [w:] 40-lecie powrotu Ziem Zachodnich do Macierzy, red. Z. Skrzypczek, Piła 1985.


[1] Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, [w:] J. Stukowski, Do końca w Pile, Piła 2006, s. 159; H. G. Eismann, Pod dowództwem Himmlera. Wspomnie­nia oficera operacyjnego Grupy Armii „Wisła”, Warszawa 2011, s. 53; M. Balcerowiak, Walki o Piłę, „Rocznik Nadnotecki”, 1978, t. 9, z. 1, s. 5-6; Z. Klemenczak, Walki o Piłę w roku 1945, „Rocznik Nadnotecki”, 1966, t. 1, s. 78-79; J. Stukowski, op. cit., s. 9-10; S. Palus, R. Kuźlak, Zimowe walki o wyzwolenie Piły w 1945 roku, [w:] Piła po 1945 roku – odbudowa, rozwój, życie publiczne, społeczeństwo, Piła 2008, s. 43-44; J. Miniewicz, B. Perzyk, Wał Pomorski, Warszawa 1997, s. 57; M. Fijałkowski, Walki o Piłę styczeń-luty 1945, [w:] Zarys dziejów Piły w latach 1945-2000, red. M. Fijałkowski, Piła 2013.

[2] Organizacja Todt utworzona w 1938 r. w III Rzeszy organizacja kierowana przez Fritza Todta. Celem jej działania była budowa obiektów wojskowych. Tworzyły ją przedsię­biorstwa prywatne i państwowe. W czasie II wojny światowej pracowali w niej robotnicy przymusowi oraz najemni z krajów okupowanych.

[3] J. Stukowski, op. cit., s. 10; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 160.

[4] Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 160-163.

[5] W skład tych sił wchodziły następujące jednostki: – batalion „Białogard” lub „Belgrad” (dowódca kpt. Bajer); – 23. batalion morski ze Szczecina; – batalion im. króla Fryderyka; – batalion „Anklam”;- batalion „Feldherrhalle”; – batalion karny z Trzebiatowa (dowódca kpt. Bauch); – batalion z Hanoweru (dowódca mjr Genzel); – batalion „Eutin” (dowódca kpt. Schmielau); – batalion z Choszczna; – batalion Volkssturm z Trzcianki (dowódca por. Kohlhos); – batalion Volkssturm z Piły (dowódca por. Sauerzapfe); – batalion Volkssturm z Piły (dowódca por. Sommerfeld); – 580 szkoła podoficerów ze Schwerina; – kompania Waffen SS „Feldherrnhalle”; – szkoła podoficerska z Trzebiatowa (dowódca kpt. Bauch); – szkoła podoficerska z Kołobrzegu (dowódca kpt. Offski); – szkolny pułk artylerii z Bornego – Sulinowa (dowódca mjr Schulz); – jednostka zwiadowcza ze Słupska (dowódca mjr Stellmacher); – bateria haubic 150 mm (dowódca kpt. Peters); – bateria haubic 105 mm (dowódca kpt. Schmeller); – bateria armat 105 mm (dowódca kpt. Damaschke); – od­dział niszczycieli czołgów „Hamburg”; – oddział dział szturmowych (dowódca Dohna); – oddział dział przeciwpancernych i baterii różnych dział; – pociąg pancerny; – batalion szturmowy „Parchim” (powstał w trakcie walk – 3 lutego 1945 r.). Zob. J. Stukowski, op. cit., s. 12-13; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 163; Relacja: dr F. C. Richard, w książce J. Stukowski, op. cit., s. 29-30; Z. Klemenczak, op. cit., s. 80-81; M. Balcerowiak, op. cit., s. 6-7; M. Leszczyński, op. cit., s. 115-116.

[6] Były to oddziały z następujących formacji: 25. pułk zmotoryzowany, 223. i 642 batalion saperów, 1. i 2. batalion karabinów maszynowych, 96. i 172. batalion rezerwowy piechoty oraz 23. dywizjon artylerii przeciwlotniczej; zob. Z. Klemenczak, op. cit., s. 81. Według J. Miniewicza i B. Perzyka (Wał Pomorski, Warszawa 1997, s. 92) liczba obrońców Piły szacowana jest na 11 tys. żołnierzy. Podobne dane co do liczby obrońców garnizonu pil­skiego podaje M. Leszczyński w swojej pracy Pomorze 1945, Warszawa 2014, s. 115-116.

[7] B. Dolata, Wyzwolenie Polski 1944-1945, Warszawa 1974, s. 183.

[8] M. Leszczyński, Pomorze 1945, Warszawa 2014, s. 115; J. Stukowski, op. cit., s. 10-12; Z. Klemenczak, op. cit., s. 79-80.

[9] Gieorgij Konstantynowicz Żukow (ur. 1 XII 1896 r. w Striełkowce, zm. 18 VI 1974 r. w Moskwie) – pochodził z rodziny chłopskiej i terminował jako kuśnierz. W czasie I wojny światowej był żołnierzem armii rosyjskiej. Następnie uczestniczył w rewolucji paździer­nikowej i wojnie domowej w szeregach Armii Czerwonej. Został zawodowym żołnierzem i przeszedł wszystkie szczeble kariery wojskowej. W czasie II wojny światowej został marszałkiem ZSRR. Pełnił także funkcje partyjno-państwowe, takie jak minister obrony ZSRR, członek KC KPZR i deputowany Rady Najwyższej ZSRR.

[10] Siemion Ilijcz Bogdanow (ur. 29 VIII 1894 r. w Sankt Petersburgu, zm. 12 III 1960 r. w Moskwie) – uczestnik I wojny światowej w szeregach armii rosyjskiej. Następnie uczest­nik wojny domowej i wojny polsko-bolszewickiej jako żołnierz Armii Czerwonej. W czasie II wojny światowej dowodził jednostkami pancernymi, w tym 2. Armią Pancerną Gwardii. Po zakończeniu wojny pełnił funkcje marszałka wojsk pancernych ZSRR oraz Komendanta Wojsk Pancernych.

[11] R. Portugalskij, W. Runow, 1945 Blickrig Krasnoj Armii, Moskwa 2010, s. 253-254; M. Balcerowiak, op. cit., s. 7-8; Z. Klemenczak, op. cit., s. 76-82.

[12] J. Miniewicz, B. Perzyk, op. cit., s. 69; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 164; J. Stukowski, op. cit., s. 164; Z. Klemenczak, op. cit., s. 82; M. Balcerowiak, op. cit., s. 8; M. Leszczyński, op. cit., 116-117.

[13] Chaos jaki zapanował w mieście podczas ewakuacji opisał w swych wspomnieniach Jan Dobraczyński (żołnierz Armii Krajowej, powstaniec warszawski), który znalazł się na dworcu pilskim w charakterze jeńca i był naocznym świadkiem exodusu mieszkańców, J. Dobraczyński, Tylko w jednym życiu, Warszawa 1970, s. 317.

[14] J. Stukowski, op. cit., s. 14-20.

[15] Ibidem, s. 20-22; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 164; Z. Klemenczak, op. cit., s. 82; M. Balcerowiak, op. cit., s. 8; J. Miniewicz, B. Perzyk, op. cit., s. 72.

[16] Franc Pierchorowicz (ur. 27 V 1894 r. w guberni mińskiej, zm. 11 X 1961 r. w Moskwie) – w czasie I wojny światowej był żołnierzem armii rosyjskiej. Od 1918 r. służył w Armii Czerwonej, w której szeregach walczył w wojnie domowej i wojnie polsko-bolszewickiej. W czasie II wojny światowej dowodził następującymi jednostkami: 787. pułkiem strzelców, 630. pułkiem strzelców, 100. Dywizją Strzelców, 52. Korpusem Strzelców, 3. Gwardyjskim Korpusem Strzelców i 47. Armią.

[17] K. Tihon, A. Zawjałow, Wastoczno-Pomierańska nastupitielnaja operacija. Fiewral-mart 1945, Moskwa 1960, s. 70-71; M. Balcerowiak, op. cit., s. 8-9; Z. Klemenczak, op. cit., s. 82-83; M. Fijałkowski, op. cit., s. 12-15.

[18] J. Stukowski, op. cit., s. 24; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 165.

[19] Ibidem, s. 164-166; Relacja: dr. F.C. Richarda, [w:] J. Stukowski, op. cit., s. 29-30; Rela­cja mjr. Fritza Sann, Ostatnie walki, [w:] J. Stukowski, op. cit., s. 33-34; W. H. Schmidt, Z twierdzy Piły do rosyjskiej niewoli, Poznań 2012, s. 13.

[20] M. Kabatek, R. Kulczyński SDB, Lotnicza historia ziemi pilskiej 1919-1945, Piła 2011, s. 138.

[21] J. Stukowski, op. cit., s. 21, 24-27; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 166; Z. Klemenczak, op. cit., s. 84.

[22] M. Kabatek, R. Kulczyński SDB, op. cit., s. 139-141.

[23] Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 166-168; Relacja mjr. Fritza Sann, op. cit., s. 34; Z. Klemenczak, op. cit., s. 84-86; M. Balcerowiak, op. cit., s. 10; M. Leszczyński, op. cit., s. 117-122.

[24] Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 16; J. Stukowski,
op. cit., s. 38-42; M. Balcerowiak, op. cit., s. 10-11; Z. Klemenczak, op. cit., s. 86.

[25] Stanisław Popławski (ur. 22 IV 1902 r. w Wendyczanach, zm. 10 VIII 1970 r. w Moskwie) – pochodził z polskiej rodziny chłopskiej. Od 1920 r. był żołnierzem Armii Czerwonej. W 1944 r. został skierowany do Wojska Polskiego tworzonego na terenie ZSRR. Był dowód­cą 1. Armii Wojska Polskiego w latach 1944-1945. Po zakończeniu wojny pełnił funkcje wiceministra obrony narodowej, członka KC PZPR, posła na Sejm Ustawodawczy i Sejm PRL I kadencji oraz członka Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR. Po prze­mianach października 1956 r. opuścił Polskę i powrócił do ZSRR.

[26] M. Balcerowiak, op. cit., s. 11-12; Z. Klemenczak, op. cit., s. 86-92; Wojskowy przyczynek napisany przez płk Joana Albrechta von Bonin, s. 168; Relacja Bruno Zielke, Przełamanie, [w:] J. Stukowski, op. cit., s. 50; Relacja mjr. Fritza Sann, op. cit., s. 34-37; H. Stańczyk, Ocena i wnioski z działań bojowych Wojska Polskiego na froncie wschodnim w latach 1943-1945, [w:] Wojsko Polskie na Froncie Wschodnim 1943-1945, red. H. Stańczyk, Warszawa 1995, s. 110-114.

[27] M. Kabatek, R. Kulczyński SDB, op. cit., s. 142; M. Fijałkowski, op. cit., s. 21.

[28] Archiwum Państwowe w Poznaniu oddział Piła, Akta Miasta Piły, sygn. 12/132, Plany miasta i okolic. Plany grobów w Pile; Starostwo Powiatowe Pilskie, sygn. 99, Repatriacja, weryfikacja, sprawy ludnościowe i narodowościowe. Grobownictwo wojenne. Nadzór nad pracą referatu i jednostkami, k. 113-114.

[29] Cz. Krzemiński, Wojna powietrzna w Europie 1939-1945, Warszawa 1983, s. 225; Z. Klemenczak, op. cit., s. 9296; E. Chromy, Szachownice nad Berlinem, Warszawa 1967, s. 203-208.

[30] Ibidem, s. 209; M. Kabatek, R. Kulczyński SDB, op. cit., s. 140-141.

[31] S. Żelaźniewicz, Powstanie władzy ludowej na Ziemi Nadnoteckiej, „Rocznik Nadnotecki”, 1986/1987, t. 17-18, s. 33; idem, Życie polityczne na Ziemiach Odzyskanych wojewódz­twa pilskiego w Polsce Ludowej, [w:] 40-lecie powrotu Ziem Zachodnich do Macierzy, red. Z. Skrzypczek, Piła 1985, s. 7; J. Stukowski, op. cit., s. 64-69.

[32] J. Stukowski, op. cit., s. 64-76; M. Balcerowiak, op. cit., s. 12.